PIKUNAN
CH’USTIKUNKU?
Sichus huq runa, chama (alegre) sonqonwan, sapa p’unchay kusisqalla kawsakun, chayqa
cheqaq runamanmi tukuyakapun. Ñawpaqchus millay runa, awqa runa, qechukuq runa karan,
chaymantataq imaymana allin ruwaykunawan sapa p’unchay ñawpaq uyanta wijch’upushan,
hoq p’unchaypitaq ch’ustisqa runaman tukurakapun. Chay runatan ñoqanchis ch’ustisqa
runa nispa ninchis, nispa sutichapunchis.
Hinallatachu kay kimsa ñeqen waranqallita chaskishanchis? Manachu sonqonchispi ñawpaq
runayninchista ch’ustikuyta yuyaranchis? Kikillanchu kay mosoq waranqallita purisunchis?
Huq Apusimipin qhawarinchisman: “machu kayniykichista ch’ustikuychis, mosoq runawantaq
p’achallikuychis”.
Askha runakunan kunan p’unchaykunapi sutinkumanta ch’ustikuyta munashanku. Cheqaq
sutinkutan ch’ustikuyta munakapunku. Sutinkumantas wakin runakunaqa p’enqakunku.
Manañas inkakunaq churinkuna kayta munankuchu. Imaraykun kayta ruwayta munashanku?
Kunanqa manayá inka runa kayta munankuchu. Paykunas español runakuna kayta
mushanku. Ichapaschá inglés runakuna, europa runakuna kayta munashanku.
Ichapaschá japones runakuna kayta munarakapunku.
Chaymantataq
manaña Runasiminchista rimaytapas munapunkuchu. Kunanqa ninku: inglés rimayta
munani, alemánta rimayta munani, francéstan rimayta munashani, mayqen
rimaykunatapas rimayta munashanku, Runasiminchistataq manaña rimaripuyta munankuchu.
Sichus ñoqanchis Runasiminchispi paykunata rimaripunchis, chayqa, “Iman chayqa?,
Imatan rimashanki?” Nispa nipuwanchis. Hina kaqtinqa: imapunin kay runakunapi, sonqonpi,
yuyayninkupi ruwakushan? Manachu yuyarishanku, maymantan kanku, pikunan taytamamankuna
kanku? Manachu yuyarishanku, may llaqtamantan kasqankumanta, mayqen llaqtapin qespirimuranku,
pikunan ayllumasinkuna kanku. Arí, chay runakunaqa kusatapunin yuyarishanku.
Chaykunaq
saphinqa, español suwa runakunapin kashan. Europa runakunapin kashan.
Askha unaymantañan kay saphikunaqa wiñashan. Kaykunamanta rimarisunchis:
Kunan p’unchaykunapin mana llank’ay kanchu. Chay warmikuna, chay qharikuna, chaqhay
llaqtakunamanta, karu llaqtakunamanta, yachayninkuta tukuspa, hatun llaqtakunaman
astakapunku, sapallanchus, wayqepanachus, pikunawanpas, astakapunku. “Chaqhay hatun
llaqtapin runa kasaq”, nispa, “hatun runan kasaq”, nispa. Kay hatun llaqtakunapitaq,
antisuyu runakuna, kuntisuyu runakuna, chinchaysuyu runakuna, qollasuyu runakunaqa,
mana imatapas ruwayta yachankuchu, mana imapipas llank’ayta yachankuchu. Qori qolqetaq
hap’iyta munashanku, mana imatapas ruwayta yachaspa, mana imapipas llank’ayta yachaspa.
Hina kashantintaq, qolqechanku tukurakapun, sarachanku, papachanku, tukurakapun.
Manañas qoqao kanñachu. Chayqa, ancha phiñasqa, ancha ñakasqaman tukurakapun, cheqaq
kaynintataq ch’ustikuyta munarapushan.
Yuyarisunchis
wakinkunata: cheqaq suti t’ijrasqan, pantasqa suti. (Tergiversación de algunos apellidos
y nombres de lugares):
Qespi = vidrio, transparente (Quispe)
Choqe = oro fino de mas de 22 kil. (Choque)
Wamani = aguilucho, pollo de águila (Huamaní)
Waman = halcón (Huamán)
Wallpa = gallina, ave (Huallpa)
Willka = santo, sagrado (Vilca)
Qhari = varón (Cari)
Puka allpa = tierra colorada (Pucalpa)
Wanka willka = roca sagrada (Huancavelica)
Ch’unpi willka = cinturón sagrado (Chunbivilcas)
T’itu = provindencia, prevención (Tito)
Kaykunata hinan, askhallatañan tarisunchisman. Kunanqa, cheqaqtachu rimashanchis?
Hinatapunin wakin runakunaqa ch’ustikuyta munanku.