PIKUNAN CH’USTIKUNKU?

Sichus huq runa, chama (alegre) sonqonwan, sapa p’unchay kusisqalla kawsakun, chayqa cheqaq runamanmi tukuyakapun. Ñawpaqchus millay runa, awqa runa, qechukuq runa karan, chaymantataq imaymana allin ruwaykunawan sapa p’unchay ñawpaq uyanta wijch’upushan, hoq p’unchaypitaq ch’ustisqa runaman tukurakapun. Chay runatan ñoqanchis ch’ustisqa runa nispa ninchis, nispa sutichapunchis.

Hinallatachu kay kimsa ñeqen waranqallita chaskishanchis? Manachu sonqonchispi ñawpaq runayninchista ch’ustikuyta yuyaranchis? Kikillanchu kay mosoq waranqallita purisunchis? Huq Apusimipin qhawarinchisman: “machu kayniykichista ch’ustikuychis, mosoq runawantaq p’achallikuychis”.

Askha runakunan kunan p’unchaykunapi sutinkumanta ch’ustikuyta munashanku. Cheqaq sutinkutan ch’ustikuyta munakapunku. Sutinkumantas wakin runakunaqa p’enqakunku. Manañas inkakunaq churinkuna kayta munankuchu. Imaraykun kayta ruwayta munashanku? Kunanqa manayá inka runa kayta munankuchu. Paykunas español runakuna kayta mushanku. Ichapaschá inglés runakuna, europa runakuna kayta munashanku. Ichapaschá japones runakuna kayta munarakapunku.

Chaymantataq manaña Runasiminchista rimaytapas munapunkuchu. Kunanqa ninku: inglés rimayta munani, alemánta rimayta munani, francéstan rimayta munashani, mayqen rimaykunatapas rimayta munashanku, Runasiminchistataq manaña rimaripuyta munankuchu. Sichus ñoqanchis Runasiminchispi paykunata rimaripunchis, chayqa, “Iman chayqa?, Imatan rimashanki?” Nispa nipuwanchis. Hina kaqtinqa: imapunin kay runakunapi, sonqonpi, yuyayninkupi ruwakushan? Manachu yuyarishanku, maymantan kanku, pikunan taytamamankuna kanku? Manachu yuyarishanku, may llaqtamantan kasqankumanta, mayqen llaqtapin qespirimuranku, pikunan ayllumasinkuna kanku. Arí, chay runakunaqa kusatapunin yuyarishanku.

Chaykunaq saphinqa, español suwa runakunapin kashan. Europa runakunapin kashan. Askha unaymantañan kay saphikunaqa wiñashan. Kaykunamanta rimarisunchis:

Kunan p’unchaykunapin mana llank’ay kanchu. Chay warmikuna, chay qharikuna, chaqhay llaqtakunamanta, karu llaqtakunamanta, yachayninkuta tukuspa, hatun llaqtakunaman astakapunku, sapallanchus, wayqepanachus, pikunawanpas, astakapunku. “Chaqhay hatun llaqtapin runa kasaq”, nispa, “hatun runan kasaq”, nispa. Kay hatun llaqtakunapitaq, antisuyu runakuna, kuntisuyu runakuna, chinchaysuyu runakuna, qollasuyu runakunaqa, mana imatapas ruwayta yachankuchu, mana imapipas llank’ayta yachankuchu. Qori qolqetaq hap’iyta munashanku, mana imatapas ruwayta yachaspa, mana imapipas llank’ayta yachaspa. Hina kashantintaq, qolqechanku tukurakapun, sarachanku, papachanku, tukurakapun. Manañas qoqao kanñachu. Chayqa, ancha phiñasqa, ancha ñakasqaman tukurakapun, cheqaq kaynintataq ch’ustikuyta munarapushan.

Yuyarisunchis wakinkunata: cheqaq suti t’ijrasqan, pantasqa suti. (Tergiversación de algunos apellidos y nombres de lugares):

Qespi = vidrio, transparente (Quispe)

Choqe = oro fino de mas de 22 kil. (Choque)

Wamani = aguilucho, pollo de águila (Huamaní)

Waman = halcón (Huamán)

Wallpa = gallina, ave (Huallpa)

Willka = santo, sagrado (Vilca)

Qhari = varón (Cari)

Puka allpa = tierra colorada (Pucalpa)

Wanka willka = roca sagrada (Huancavelica)

Ch’unpi willka = cinturón sagrado (Chunbivilcas)

T’itu = provindencia, prevención (Tito)

Kaykunata hinan, askhallatañan tarisunchisman. Kunanqa, cheqaqtachu rimashanchis? Hinatapunin wakin runakunaqa ch’ustikuyta munanku.